Groningse woorden met een Latijnse/Romaanse herkomst

Wie denkt dat de Groningers altijd een geïsoleerd boeren volkje is geweest, heeft het mis. De Groningse taal bestaat niet alleen uit woorden die afkomstig zijn uit de omliggende Frankische (Nederlandse), Friese en Saksische talen, maar er zijn ook vele woorden van verder weg: uit het Latijn, soms via het Hoogduits of het Frans in het Gronings terecht gekomen en soms direct. Hieronder een lijstje van een aantal van die woorden.

Affeer

Een woord dat nog steeds gewoon is om het woord 'beroep' mee aan te geven. In het Frans heb je het woord 'affaire', met dezelfde betekenis. Het is oorspronkelijk afkomstig van het Latijnse 'ad facere', oftewel 'doen'.

Aingoal

Het Groningse woord voor 'steeds', 'constant', 'ongehinderd voortzettend'. Waarschijnlijk via het Duitse 'egal' (vlak, recht, ongehinderd) in het Gronings terecht gekomen van het Latijnse 'aequalis' (gelijk, recht).

Buuts, buutse, buus

Het Groningse woord voor broekzak, ook veel gebruikt door Groningers als ze Nederlands proberen te spreken. Het is afkomstig van het Latijnse woord 'bocca', wellicht via het Franse 'bouche', dat 'opening' en 'mond' betekent. Vaak wordt hier een langwerpige opening mee bedoelt, die naar binnen toe smaller wordt, zoals de monding van een rivier (bouche d'Ems = Eemsmond). Een broekzak is precies dat. De -ts uitgang komt door de Friese invloed. De -k wordt in het Fries vaak -ts, dus bocca-botsa-buutsa-buutse-buuts.

Edik

Het Groningse woord voor 'azijn', dat ook in andere Nedersaksische en Scandinavische talen voor komt. Waarschijnlijk via het Hoogduitse 'essig' afkomstig van het Latijnse 'acetum', dat 'zuur' betekent (zie ook het Engelse 'acid'). In het Oldambt wordt ook wel 'ettig' gezegd.

Forsie

Een tegenwoordig minder gebruikt woord voor 'kracht'. Waarschijnlijk via het Franse 'force' afkomstig van het Latijnse 'fortis'.

Hörn

Het Groningse woord voor 'hoek', meestal de binnenhoek bedoeld. Voor de buitenhoek gebruikt men meestal het woord 'houk'. Dus iets ligt 'in de hörn' en iemand kijkt 'om de houk'. Afkomstig van het Latijnse 'cornu', waar ook het Engelse woord 'corner' vandaan komt. De k-klank in 'cornu' is waarschijnlijk veranderd in een zachte g en daarna in een h, dus cornu-corn-chorn-horn-hörn. Deze Groningse benaming komt ook nog in vele geografische namen voor, zoals 'Zuidhorn'.

Kavort

Het Groningse woord voor een envelop. Afkomstig van het Franse 'couvert', dat het voltooid deelwoord is van 'couvrir' dat 'sluiten' betekent. Afkomstig van het Volks-Latijnse 'cooperire' dat betekent iets als 'sluiten met behulp van iets'.

Keroazie

Een Gronings woord voor 'moed'. Niet meer als serieus woord in gebruik, maar nog wel als figuurlijk, symbolisch of humoristisch. Afkomstig van het Latijnse 'coratium', mogelijk via het Franse 'courage'.

Loug

Een Groningse woord voor 'dorp', een van de signature woorden van het Gronings. In het Oud-Gronings werd het 'loghe' genoemd en in het Oostfries wordt 'Loog' geschreven (maar 'loug' gezegd). Oorspronkelijk verwees het woord naar de kom van een dorp, maar heeft zich tot algemene (pars-pro-toto) benaming voor 'dorp' ontwikkeld. Het is afkomstig van het Latijnse woord 'locus', dat simpelweg 'plaats' betekent.

Mal

Het Groningse woord 'mal' betekent 'vreemd', maar met een negatieve connotatie. Een andere vertaling zou ook 'naar' kunnen zijn. Bijvoorbeeld: 'Hest der n malle del aan overholden." (Je hebt er een naar lidteken aan overgehouden). Het is waarschijnlijk in het Gronings gekomen via het Franse 'mal', dat ook 'raar' betekent, maar ook 'ziek' ("mal au yeux" = "last van de ogen"), waar de negatieve connotatie ook weer in terug komt. Het Franse woord is op zich weer afkomstig van het Latijnse 'malus' dat 'slecht' of 'kwaad' betekent.

Paart

Een Gronings woord voor 'deel', dat ook in het Fries voor komt en vroeger waarschijnlijk ook in het Nederlands. Dit laatste is nog terug te vinden in de uitdrukking 'voor mijn part' (wat mij betreft/als het aan mij ligt). Wellicht via het Engels ('part') en vervolgens via het Frans (oud: 'part', modern: 'partie') in de taal gekomen van het Latijnse 'pars'.

Poedie

Een veelgebruikt woord in het Gronings dat oorspronkelijk verwees naar een 'prostituee', maar tegenwoordig ook door jongens en mannen wordt gebruikt om hun 'vriendin' mee aan te duiden. Oorspronkelijk was deze laatste bedoeling dan ook niet erg vriendelijk, maar tegenwoordig heeft het een meer humoristische bijklank. Het is verwant aan het Spaanse, Portugese en Papiamentse 'puta', dat dezelfde betekenis en oorspronkelijke bedoeling heeft. Waarschijnlijk afkomstig van het Volks-Latijnse 'puta', dat op zichzelf mogelijk weer afkomstig is van 'prostituta'.

Retoer

Het Groningse woord voor 'terug', maar wel 'terug op dezelfde manier en in dezelfde staat als dat het gekomen is'. Anders wordt het woord 'weerom' gebruikt. Dus een verkeerd geleverd pakketje breng je 'retoer', maar een geleend pak suiker geef je 'weerom', omdat je er dan hoogst waarschijnlijk iets uit hebt genomen. Afkomstig van het Franse 'retour' dat op zich weer afkomstig is van het Latijnse 're torno', dat 'opnieuw draaien' betekent. Het Engelse woord 'return' komt hier ook vandaan.

Riepe

Een van de signature woorden van het Gronings dat 'trottoir' betekent. Afkomstig van het Latijnse woord 'ripa', dat een 'langwerpige strook' betekent. In dit geval is het een langwerpige strook land langs een straat of een waterweg. In het Gronings en het Fries wordt het woord 'riepe'/'ryp' dan ook geregeld in geografische namen gebruikt zoals 'Zeerijp' en 'Hardegarijp/Hurdegaryp'. Het Nederlandse woord 'reep' is hier ook van afkomstig.

Siepel

Het woord voor 'ui' dat ook in de rest van noordelijk Nederland (West-Friesland en ten noorden van de IJssel) wordt gebruikt, maar ook in delen van Noord-Duitsland, Finland, Polen en Zuid-Europa. Het is namelijk afkomstig van het Latijnse 'cepulla'. Waarschijnlijk is het Duitse woord 'Zwiebel' hier ook van afkomstig.

Sikkom 

Het Groningse woord 'sikkom' betekent 'ongeveer', maar met een wat negatieve connotatie. Als je zegt 'der wazzen sikkom vief luu' (er waren ongeveer vijf mensen), dan heeft dat de connotatie dat het er meer hadden kunnen zijn. Als je zegt 'ik haar hom sikkom te pakken' (ik had hem zo ongeveer te pakken), dan betekent dat dat je hem te pakken had, maar net niet helemaal. Het woord 'bijna' is geen juiste vertaling, omdat dat woord aangeeft dat de 'ik' hem überhaupt niet te pakken heeft gehad. 'Sikkom' geeft aan dat ik hem wel te pakken heb gehad, maar dat hij bijvoorbeeld weer is losgekomen. Het is afkomstig van het Latijnse woord 'circum', dat ook 'ongeveer' betekent, maar dat niet per definitie de negatieve connotatie heeft.

Stevel

Het Groningse woord voor laars. Afkomstig via het Duitse 'stiefel' van het Latijnse 'æstivale'.

Tjeu, tjo 

Een (vooral Oost-)Groningse groet bij het afscheid. Vaak ook afgekort tot 'jo' of 'joe'. Afkomstig van het Franse woord 'dieu' dat 'God' betekent en dat op zichzelf afkomstig is van het Latijnse 'deus'. Waarschijnlijk in het Gronings terecht gekomen via het woord 'adieu'. Het Duitse 'tschüß', het Spaanse 'adios' zijn hier aan verwant en ook van afkomstig van het Latijnse 'ad deus' (aan/tot God).

Trankiel

Een Gronings woord voor 'rustig'/'vredig'. Afkomstig van het Latijnse 'tranquillus'. In het Gronings wordt het vaak gebruikt om iemand's levenssituatie mee te beschrijven. Als iemand bijvoorbeeld vraagt "Hou wordt t ien t bedrief/ ien hoes?" (Hoe gaat het met het bedrijf/ je gezin?) dan is een mogelijk antwoord "Aal trankiel." (alles gaat lekker zijn gangetje). Het kan ook worden gebruik om de situatie van een bepaalde actie te beschrijven, bv. "Ik goa even trankiel n zetje op fietse" (Ik ga even rustig een tijdje fietsen). Het kan niet worden gebruikt als vertaling van rustig in een zin als "Wat is het hier rustig!", in de zin van "Ik had hier meer mensen verwacht", aangezien dit een van de weinige Groningse woorden is die een positieve connotatie heeft.